Łódzkie Obserwatorium Wyborcze zostało zainicjowane przez KOD Region Łódzkie w maju 2017r.
Celem było przeprowadzenie obserwacji procesu wyborczego w wyborach samorządowych na terenie miasta Łodzi oraz wywołanie społecznego zaangażowania w ten proces.

Inicjatorzy łódzkiego projektu wiedzę pozyskiwali w czasie szkoleń organizowanych przez Obserwatorium Wyborcze Marcina Skubiszewskiego, Fundację Batorego, Stowarzyszenie 61 oraz projekt „Obserwatorzy w działaniu” Karola Bijosia.

Jednym  z ważniejszych wyzwań było pozyskanie obserwatorów społecznych i przekazanie im wiedzy o idei, zasadach i dobrych praktykach obserwacji wyborczej.
Od sierpnia 2018r. Obserwatorium rozpoczęło systematyczne szkolenia w siedzibie KOD Region Łódzkie przy ul. Gdańskiej 29.
Zainteresowanie było ogromne, m.in. z tego powodu, że chętni do pracy wolontariusze nie mogli skorzystać z rzetelnie prowadzonych szkoleń w innych miejscach.
Ogólnie w obserwatorium przeszkoliło się ponad 200 osób, które podczas wyborów były członkami komisji wyborczych, mężami zaufania i obserwatorami społecznymi.

 

Metodologia obserwacji została oparta na międzynarodowych standardach. Obserwatorzy korzystali z „Poradnika obserwatora” Fundacji Batorego i opisanych w nim dobrych praktyk.
Zastosowano ujednolicony formularz obsługiwany przez autorską aplikację.

Partnerami projektu są Fundacja Łódzka Arka Demokracji, Klub Pozytywnej Wyobraźni, Obywatele RP Region Łódzki.
Do obserwacji wyborów przygotowało się 103 obserwatorów.

Sztab wsparcia obserwatorów.
20 października powstał sztab wsparcia obserwatorów. Jego celem było wsparcie merytoryczne, prawne i logistyczne, współpraca z komisarzami i urzędnikami wyborczymi oraz przetwarzanie danych od obserwatorów.
Sztab pracował od 5:30 w dniu 21.10. do 17:30 w dniu 22.10 bez przerw.
W kolejnych dniach trwało opracowywanie danych.

Wyniki obserwacji.
Obserwatorium pozyskało 104 raporty z obserwacji 97. obwodowych komisji wyborczych na terenie Łodzi, w 8. okręgach wyborczych.
W kilku przypadkach prowadzono obserwację w sposób ciągły.

Obserwację podzielono na etapy: przygotowanie lokalu wyborczego, głosowanie i liczenie głosów.

WYNIKI:

[efaccordion id=”01″] [efitems title=”1. PRZYGOTOWANIE LOKALU WYBORCZEGO / kliknij >” text=”

Obserwatorzy ocenili dobrze oznaczenia komisji wyborczych w 91,7%.
Na terenie Łodzi w wyborach samorządowych zmieniono w kilku miejscach lokalizację obwodów wyborczych. Nie zadbano jednak wystarczająco o zamieszczenie informacji o zmianie lokalizacji, co skutkowało koniecznością poszukiwania przez wyborców swojego obwodu do głosowania. Mogło to wprost wpłynąć na obniżenie frekwencji wyborczej w tych obwodach.
W jednym przypadku zanotowano, że przewodniczący sąsiedniej komisji informował wyborców, że poszukiwany przez nich obwód, nie został zorganizowany. Faktycznie jednak komisja pracowała, tylko wejście znajdowało się z drugiej strony budynku, o czym mieszkańcy nie wiedzieli.
Obserwatorzy wskazali 5 komisji wyborczych, w których oznaczenia nie były wystarczające, np. budynek przedszkola, w którym usytuowano komisję, był oddalony od chodnika o kilkadziesiąt metrów. Oznaczenia komisji umieszczono dopiero na budynku a nie na ogrodzeniu.
Do sztabu obserwatorium zgłoszono jeden przypadek ogłoszenia umieszczonego pod adresem Piotrkowska 25 w Łodzi, kierującego wyborców pod błędny adres komisji wyborczej.
1.2. Rozpoczęcie pracy.
W 14 przypadkach stwierdzono, że o godz. 6:00 komisje nie mogły rozpocząć pracy z uwagi na zbyt mały skład osobowy. Większość komisji ukonstytuowała się w ilości 5 osób. Nie było więc możliwe aby rozpocząć pracę.
Obecni rano członkowie musieli czekać na pozostałych.

1.3. Dokumenty.
W jednym przypadku obserwowana komisja nie sprawdziła, czy otrzymała spis wyborców.
87,9% komisji przeliczyło otrzymane karty do głosowania przed otwarciem lokalu.
Ale tylko 31,9% zdołało je opieczętować w tym czasie.
Używanie przez komisję jednej pieczęci do stemplowania kart do trzech różnych wyborów wymaga znacznej ilości czasu i ta praca w wielu przypadkach trwała do godzin popołudniowych lub odbywała się na bieżąco.
Zanotowano kilka przypadków stemplowania kart do głosowania dzień wcześniej.
W 5 przypadkach ostemplowane karty do głosowania, w dniu głosowania, były przechowywane w taki sposób, że mogły mieć do nich dostęp nieuprawnione osoby trzecie. Z uwagi na zbyt małe pomieszczenia, w których zorganizowano komisje, dużą trudność sprawiało zarówno wydzielenie miejsca na stemplowanie kart jak i ich późniejsze przechowywanie.
W jednym przypadku komisja już po zamknięciu lokalu o godz. 21:00 zdecydowała o wystemplowaniu niewydanych kart do głosowania przed przekazaniem ich komisji do ustalenia wyników. Wystemplowano ok. 800 kart.

1.4. Urna.
We wszystkich obserwowanych komisjach sprawdzono przed otwarciem lokalu, że urna jest pusta. W jednym przypadku komisja założyła na urnę tylko jedną plombę. Po interwencji sztabu wsparcia obserwatorów u urzędnika wyborczego błąd został usunięty.
Komisje dysponowały kilkoma rodzajami plomb. M.in. paskami foliowymi, opaskami zaciskowymi z numerami unikatowymi i zwykłymi paskami zaciskowymi. Członkowie komisji nie zostali przeszkoleni w zakresie użycia plomb. Błędy zauważono zarówno w doborze plomb jak i sposobie ich użycia. Np. urny plombowano paskiem foliowym przyklejając go wzdłuż na brzegach urny w ten sposób, że jeden brzeg był przyklejony na powierzchni ok. 1-1,5cm. W efekcie w niedługim czasie folia się odklejała. W kilku przypadkach zauważono, że używano plomb bez numerów unikatowych. Komisje nie zapisywały numerów używanych plomb.

1.5. Obwieszczenia.
We wszystkich komisjach wywieszono wymagane obwieszczenia i instrukcje dla wyborców. W jednym przypadku zaobserwowano, że listy kandydatów do Rady Miejskiej wywieszono w niepełnej liczbie, tzn. na 21 komitetów startujących do tego organu, komisja wywiesiła listy tylko do numeru 13.

1.6. Osoby trzecie.
W 31,2% lokali wyborczych, przed otwarciem lokali, poza członkami komisji, obserwatorami i mężami zaufania stwierdzono obecność osób trzecich i były to osoby z administracji lub obsługi budynków, w których mieściła się komisja. W kilku przypadkach byli to pracownicy obsługi komputerowej komisji.

Obserwatorzy ocenili pracę komisji na etapie przygotowania lokalu dobrze lub bardzo dobrze w 87,5% przypadków. Nie było ocen skrajnie złych.
Na etapie przygotowań do otwarcia lokalu zgłoszono 13 przypadków nieprawidłowości, które po weryfikacji zostały zgłoszone urzędnikom wyborczym.

„][efitems title=”2. PRZEBIEG GŁOSOWANIA  / kliknij >” text=”W czasie głosowania praca komisji w 82% została przez obserwatorów oceniona dobrze. Wysoka frekwencja, ograniczona ilość miejsca w lokalach wyborczych, nowe obowiązki nałożone na komisje zmianą przepisów oraz brak przeszkolenia członków komisji wpłynęły na pojawiające się błędy. Jednakże poziom odpowiedzialności i tempo reakcji na niepożądane zjawiska każe oceniać pracę komisji pozytywnie. Zanotowano tylko trzy przypadki niewłaściwej postawy i braku zaangażowania pojedynczych członków komisji.
2.1. Materiały agitacyjne.
Nie stwierdzono materiałów agitacyjnych w 96% komisji. W dwóch przypadkach ustalono, że ktoś z wyborców usiłował prowadzić agitację wyborczą. Interweniowali inni wyborcy.

2.2. Udział obserwatorów i mężów zaufania
W 94% lokali nie spotkano innych obserwatorów. W 91% nie spotkano mężów zaufania.

2.3. Sprawdzanie tożsamości wyborców.
Zanotowano dwa przypadki wydania kart do głosowania bez sprawdzenia przez komisję tożsamości wyborcy.

2.3.1. Osłony na dane osobowe.
Członkowie komisji starali się korzystać z osłon na dane osobowe jednak zaobserwowano 8 przypadków gdy komisja w ogóle ich nie stosowała.
Powszechną praktyką jest odszukiwanie wyborcy w spisie bez żadnych osłon a następnie nakładanie osłony do podpisu.
Zanotowano też przypadek gdy przy użyciu osłony do ochrony danych osobowych podpis wyborcy został złożony w niewłaściwym miejscu. Błąd komisja odkryła, gdy w lokalu pojawiła się osoba uprawniona do głosowania, za którą podpisał się pomyłkowo inny wyborca.

2.3.2. Pobranie kart do głosowania bez podpisu.
Zaobserwowano 5 takich przypadków.

2.3.3. Dodatkowy spis wyborców.
Zaobserwowano, że w 10 przypadkach dopisano wyborców do spisu wyborców. Większość przypadków była konsultowana z urzędnikami. Jednakże w dwóch przypadkach dopisano osoby do głównego spisu wyborców a nie do dodatkowego. Członek komisji nie konsultował tej czynności z przewodniczącym komisji. Nie potwierdzono także właściwości obwodu wyborcy w urzędzie.
Zanotowano kilka przypadków odmowy wydania kart do głosowania wyborcom, których nie było w spisie.
Odmówiono dopisania wyborcy z powodu niemożności połączenia się z urzędem w celu zweryfikowania danych.

2.4. Karty do głosowania.
W 93,9% komisji nie stwierdzono przypadków wydania wyborcom nieważnych kart do głosowania. Przypadki nieważności polegały na braku pieczęci (4) lub mechanicznym uszkodzeniu karty (1).

2.5. Strażnik urny i tajność głosowania.
Wprowadzona do Kodeksu Wyborczego nowelizacją z 31.01.2018r. zmiana powołująca strażnika urny, w wyborach samorządowych w 2018r. nie została zrealizowana.
W 61,2% komisji nie było osoby która pełniłaby taką rolę.
Zbyt mało liczne zespoły, ciasne pomieszczenia oraz zbyt duża liczba czynności do wykonania nie pozwoliły na wyodrębnienie jednego członka komisji do pełnienia dyżuru przy urnie.
W większości lokali urny zostały ustawione w bliskiej odległości od komisji dlatego każdy z członków komisji miał możliwość obserwowania urny. Jednak w ciągu dnia głosowania, gdy w lokalach znajdowało się bardzo wielu wyborców członkowie komisji nie mieli możliwości pełnienia funkcji strażnika urny. Nad poprawnością przebiegu tego elementu procesu głosowania mieli w tym czasie pieczę sami wyborcy.

Obserwatorzy ocenili, że w 76% zachowano tajność głosowania. Zwrócono uwagę na 17 przypadków braku dbałości o tajne głosowanie, w 23. przypadkach komisje interweniowały w sprawie dochowania tajności. Członkowie komisji prosili o składanie kart i korzystanie z przegród zapewniających tajność głosowania.
Nieprzestrzeganie tajności głosowania wynikało ze zbyt małych pomieszczeń, które uniemożliwiały zapewnienie odpowiedniej liczby kabin do głosowania, powszechne było głosowanie „na kolanie”. Wyborcy korzystali z parapetów okiennych, ścian, mebli, wyposażenia, w tym pianina i kwietników a także wypełniali karty na urnie.
Karty do głosowania wrzucane do urny często otwierały się ujawniając dokonany wybór.
W jednym przypadku zaobserwowano, że karta wyborcy przykleiła się (z powodu naelektryzowania) do ścianki urny ujawniając wybór. Stan ten trwał przeszło godzinę dopóki jeden z wyborców nie włożył swojej karty w ten sposób, że odsunął przyklejoną kartę od ścianki. Otwory wlotowe do urn zostały wykonane blisko krawędzi urny, co zwiększyło prawdopodobieństwo przyklejania się kart do ścianek.
Wyborcy raczej starali się składać karty dochowując tajności.
W 31. komisjach zanotowano tworzące się duże kolejki do kabin do głosowania. Sprzyjało to spontanicznemu opuszczaniu lokalu wyborczego z kartami w celu oddania głosu na korytarzu. Wyborcy wracali do lokalu aby wrzucić karty do urny.
Oceniono, że 58,5% lokali nie dysponowało odpowiednią liczbą kabin do tajnego głosowania.

W kilku przypadkach przewodniczący komisji w celu zapewnienia odpowiednich warunków głosowania ograniczali napływ nowych wyborców do lokalu i wpuszczali kolejne osoby dopiero gdy inni wychodzili.

2.6. Wynoszenie kart z lokalu.
W godzinach zwiększonej frekwencji zdarzały się przypadki wynoszenia kart z lokalu wyborczego w celu oddania głosu na korytarzu. Takie przypadki miały miejsce w placówkach oświatowych, gdzie komisje wyborcze ulokowano w zbyt małych pomieszczeniach.

Zanotowano 11 przypadków próby wyniesienia kart z lokalu wyborczego w celu ich zabrania.
Kilka z nich było udanych, co skutkowało niezgodnościami w protokołach z liczenia głosów.
Jeden z wyborców stwierdził, że chciałby zabrać kartę na pamiątkę. Jedna z obywatelek stwierdziła, że nie wie na kogo ma zagłosować, to zabierze kartę.

Obserwatorzy zanotowali uwagi do pracy komisji obsługującej głosowanie w 40% przypadków. Tylko w 9 przypadkach ocenili pracę komisji jako złą. Ocena negatywna wynikała ze złej organizacji pracy, np. jeden lub dwóch członków komisji przebywało na zapleczu stemplując karty a pozostali obsługiwali wyborców. Duża frekwencja powodowała natychmiastowe tworzenie się kolejek i tłok.
Większość członków komisji wykazywała się wyobraźnią i odpowiedzialnością i zapewniła bezpieczeństwo procesowi wyborczemu.”] [efitems title=”3. PROTOKÓŁ PRZEKAZANIA / kliknij >” text=”Lokale wyborcze zostały zamknięte punktualnie o 21:00 w 100% obserwowanych przypadków.
Zanotowano obecność 4 obserwatorów z innych organizacji i 9 mężów zaufania.

3.1. Protokół przekazania.
W momencie zamknięcia lokalu wszyscy członkowie komisji do ustalenia wyniku głosowania byli obecni w 80% przypadków. W pozostałych przypadkach składy komisji liczyły minimum 2/3 liczby członków komisji.

3.1.1. Zabezpieczenie urny.
Przewodniczący obu komisji wspólnie zabezpieczali wlot do urny w 85% przypadków.
Zaobserwowano użycie niewłaściwych plomb lub zabezpieczanie wlotu urny w nieodpowiedni sposób, tzn. plomby w postaci pasków foliowych naklejano bezpośrednio na urnę w poprzek wlotu nie używając papieru ani żadnej innej przesłony wlotu. Dopiero konieczność opieczętowania zabezpieczenia skłaniała przewodniczących do poprawienia zabezpieczenia. Skutkowało to zużyciem plomb przeznaczonych do tego celu i koniecznością zastosowania innego rozwiązania.

3.1.2. Przekazanie dokumentów.
Komisje do przeprowadzenia głosowania w 94% przypadków przekazały spis wyborców komisji do ustalenia wyników głosowania.
W trzech przypadkach spis został zapieczętowany w oddzielnej kopercie.

W 98% przypadków przewodniczący komisji ds głosowania przekazał przewodniczącemu do ustalenia wyników urnę i niewykorzystane karty do głosowania.
W jednym przypadku stwierdzono nieobecność przewodniczącego.
W 87% przypadków obie komisje wspólnie ustaliły liczbę niewykorzystanych kart do głosowania. W kilku przypadkach niewykorzystane karty zostały pozostawione przez komisję do przeprowadzenia głosowania bez ich policzenia a w kilku komisja do przeprowadzenia głosowania wykonała liczenie tych kart samodzielnie.

Akty pełnomocnictwa przekazano w 22. obserwowanych komisjach. W pozostałych nie wystąpiły akty pełnomocnictwa.

W 65% przypadków przewodniczący komisji do liczenia głosów otrzymał zaplombowany pakiet z pieczęcią swojej komisji. W 35% przypadków stwierdzono, że pakiet jest pomyłkowo otwarty przez komisję do przeprowadzenia głosowania.

W 23,6% przypadków pomiędzy komisjami trwały dyskusje na temat kolejności czynności i kompetencji obu komisji. Wyraźną trudność sprawiała interpretacja zapisów wytycznych PKW dla pracy komisji i nieprecyzyjne wyjaśnienia komisarzy.
Na jakość pracy komisji miał wpływ brak szkoleń dla członków komisji. Jedno, zbiorowe szkolenie okazało się niewystarczające i nie pozwalało na sprawne rozstrzygnięcie pojawiających się wątpliwości. W kilku przypadkach doszło do podjęcia decyzji niezgodnych z przepisami, co skutkowało koniecznością późniejszego ponownego wykonania czynności.
W jednym przypadku doszło do próby podpisania protokołu in blanco. Interwencja urzędnika wyborczego zapobiegła złamaniu przepisów.

Protokoły przekazania podpisali wszyscy obecni członkowie komisji w 94,5% przypadków. Zdarzyły się trzy przypadki opuszczenia lokalu wyborczego przez jednego z członków tuż przed podpisaniem protokołu.

Na podstawie danych od obserwatorów ustalono, że protokoły przekazania podpisywano w przedziale godzinowym od 21:12 do 01:05, w tym w 14. przypadkach protokół podpisano po godzinie 23:00.

Po opuszczeniu lokalu przez członków komisji do przeprowadzenia głosowania w 63,6% przypadków niewykorzystane karty do głosowania były zabezpieczone w oddzielnych opakowaniach. W 20. przypadkach karty leżały w dużej odległości bez opieczętowania czy banderolowania.”][efitems title=”4. LICZENIE GŁOSÓW / kliknij >” text=”

75,5% komisji do ustalenia wyników rozpoczęła swoją pracę od ustalenia, na podstawie spisu, liczby wyborców, którym wydano karty do głosowania.
Pozostałe komisje oparły się na wynikach ustalonych przez komisje do przeprowadzenia głosowania. W kilku przypadkach, w związku z niezgodnościami, komisje liczące musiały powrócić do zliczenia spisu po kilku godzinach.

 

4.1. Otwarcie urny.
W 98% urna była zapieczętowana, gdy komisja przystąpiła do jej otwierania. W jednym przypadku znajdujące się na urnie plomby odkleiły się samoistnie.
Przy wyjmowaniu kart z urny w 21. komisjach członkowie komisji sięgali do urny w celu odklejenia  od ścianek naelektryzowanych kart.
Nie stwierdzono przypadków uszkodzenia kart wyborczych.

4.2. Sortowanie kart.
76,2% komisji przystąpiło do pracy w kolejności zgodnej z wytycznymi PKW.
88,6% komisji ustaliło liczbę kart nieważnych wyjętych z urny. Pozostałe dokonywały selekcji później, tj. podczas kwalifikowania głosów.
Zauważono, że członkowie komisji w niejednakowy sposób interpretują zalecenie PKW o wspólnej pracy komisji. 68,1% komisji pracowała wspólnie nie dzieląc się na zespoły. Pozostałe komisje dokonywały obliczeń w zespołach i sprawdzały wyniki wymieniając się plikami dokumentów.
Przypadki kontrowersyjne były rozstrzygane wspólnie.
Interpretacja znaku X nie budziła wątpliwości jednakże głównie z tego powodu, że znaków X w postaci innej niż dwie krzyżujące się ze sobą linie było niewiele.
Obserwatorzy zauważyli, że w przypadkach gdy wyborca umieścił znak będący co najmniej dwoma przecinającymi się liniami, wszystkie takie przypadki (5 zdarzeń) były przedmiotem wspólnej decyzji komisji.
W 25. przypadkach spór dotyczący ważności głosu komisje rozstrzygały większością głosów.
W przeszło 90% komisji obserwatorzy zauważyli poprawną organizację pracy. Odnotowano wspólną pracę członków komisji oraz przewodniczących przygotowujących na bieżąco protokoły.

Komisje miały trudności ze spakowaniem pakietów z dokumentami zgodnie z wytycznymi z uwagi na brak papieru, kopert, taśmy klejącej. Komisje nie dysponowały także odpowiednią ilością materiałów piśmiennych.
78,9% komisji poradziła sobie z zabezpieczeniem do transportu dokumentów korzystając także z własnych materiałów zapewnionych przez członków komisji.

4.3. Protokół z liczenia głosów.
68,6% komisji przygotowywała projekt protokołu ręcznie wpisując dane cząstkowe.
42,8% komisji korygowało błędy podczas wypełniania protokołu.
Obserwatorzy wskazali, że problemem było rozróżnienie i poprawne zapisanie liczby osób uprawnionych do głosowania od liczby kart wydanych do głosowania.

Do protokołów wniesiono uwagi w czterech przypadkach. Po przedyskutowaniu, w jednym przypadku komisja odniosła się do uwag do protokołu.
Uwaga dotyczyła niewłaściwej liczby głosów zapisanej w protokole. Komisja wykazała liczbę głosów oddanych na KW Hanny Zdanowskiej o 27 głosów mniejszą niż faktyczna. Głosy powinny być doliczone na rzecz kandydatki Moniki Malinowskiej – Olszowy. Jeden z członków komisji wniósł stosowne uwagi do protokołu.

W 15 przypadkach zanotowano problemy z wprowadzeniem danych do informatycznego systemu Wsparcia Organów Wyborczych.

91,3% komisji wywiesiło kopie protokołów głosowania w obwodzie, jednakże kilkanaście z nich powieszono w taki sposób, że nie pokazywały wyników z głosowania na poszczególnych kandydatów a tylko zbiorcze liczby świadczące o liczbie osób, które wzięły udział w wyborach w danym okręgu.

Komisje do ustalenia wyników głosowania zakończyły pracę w godzinach od 3:30 do 17:00 w dniu 22 października.
W 24. obserwowanych przypadkach protokoły powstały po godzinie 8:00.
Z uwagi na to, że lokale wyborcze były zorganizowane w placówkach oświaty zaistniała konieczność przerwania pracy komisji w celu przeniesienia ich do innego pomieszczenia.
Obserwatorzy zgłosili trzy takie przypadki. Lokal wyborczy z korytarza szkolnego został przeniesiony do wydzielonej klasy. Lokal wyborczy zorganizowany w jadalni został przeniesiony do biblioteki szkolnej. W jednym przypadku podjęto decyzję o spakowaniu dokumentów i przewiezieniu ich do dalszego liczenia z terenu szkoły do urzędu, gdzie dokończono pracę.

Obserwatorzy łącznie podczas całego dnia wyborczego zadali 52 pytania przewodniczącym komisji w sprawie przebiegu procesu wyborczego i stosowanych procedur.
Sztab wsparcia obserwatorów 32 razy kontaktował się z urzędnikami wyborczymi, w tym trzy razy w sprawie odmowy wydania kopii protokołu obserwatorowi.

„][/efaccordion]

Wnioski:

Za nami bardzo trudne wybory samorządowe. Łódzkie Obserwatorium Wyborcze zdobyło istotną wiedzę i doświadczenie. Jesteśmy przekonani, że kolejne nasze działania zmierzające do zwiększenia społecznego udziału obywateli w obserwacji wyborów i poszanowania dla procesów demokratycznych będą coraz skuteczniejsze.

Łódzkie Obserwatorium Wyborcze rekomenduje:

1. Utrzymanie dwóch komisji. Pierwszej – do przeprowadzenia głosowania, drugiej do ustalenia wyników wyborów. To rozwiązanie utrudnia „ustalanie wyniku wyborów z góry” i zapewnia lepszy komfort pracy. Członkowie drugiej komisji przystępują do pracy wypoczęci.
Doprecyzowaniu jednak muszą ulec zasady sporządzania protokołu przekazania. Bardzo wyraźnie należy określić kolejność i zakres czynności każdej z komisji.

2. Dla usprawnienia pracy sugerujemy zmniejszenie obwodów, co w istniejących warunkach lokalowych pozwoli na dochowanie powagi wyborów.

3. Niezbędnym elementem poprawnie przeprowadzonych wyborów są szkolenia dla członków komisji i wprowadzenie podstawowych wymogów, których spełnienie przez kandydata na członka komisji zapewni rzetelność całego procesu.

4. Rekomendujemy zmianę definicji znaku X oraz wycofanie się z tzw. prawa wyborcy do błędu, tj. wprowadzenie zapisu, że dopiski w obrębie kratki unieważniają głos.
Zasada oceny czy interpretacji przez komisję woli (intencji) wyborcy wydaje się niemożliwa do zaakceptowania.

5. Rekomendujemy wprowadzenie elektronicznego spisu wyborców, dostępnego dla komisji wyborczych, w celu uniknięcia odmowy prawa wyborczego osobom nie wpisanym do spisu.

6. Zdecydowanie jesteśmy przeciwni zmianom w prawie wyborczym w latach wyborczych. Tego rodzaju nowelizacje, jakie zostały wprowadzone w styczniu i czerwcu 2018r. bez zachowania wystarczającego czasu do przygotowania wyborów wprowadzają chaos i zniechęcają obywateli do współuczestnictwa w procesach demokratycznych. W rezultacie podważają zaufanie do przedstawicieli władzy i państwa.

7.Bardzo wysoko oceniamy instytucję obserwatora społecznego i rekomendujemy jej utrzymanie.
Doprecyzowania wymagają przepisy o ukonstytuowaniu i prawach obserwatorów. Należy jednoznacznie stwierdzić, że obserwator może obserwować obie komisje (ds. głosowania i ds. liczenia) na podstawie jednego zaświadczenia oraz że jest uprawniony do otrzymania kopii każdego protokołu.

8. Rekomendujemy większą dbałość o przygotowanie lokali wyborczych i ich zaplecza.
Niezbędne jest wsparcie merytoryczne i logistyczne komisji obwodowych. Uwagi wymaga także zwiększenie dbałości o likwidację przeszkód architektonicznych z uwagi na zwiększającą się liczbę wyborców z trudnościami w poruszaniu się.

9. Zebrane doświadczenia, ocena poziomu odpowiedzialności wszystkich uczestników procesu wyborczego każe poddać refleksji konieczność wprowadzania rejestracji wyborów przy użyciu kamer. Nie jest to, naszym zdaniem, niezbędne.

10. Sugerujemy większą dbałość o sposób drukowania kart wyborczych (wielkość czcionki, rozmieszczenie druku).
W ramach instrukcji umieszczonych na kartach do głosowania i obwieszczeniach rekomendujemy wprowadzenie takich oznaczeń graficznych, które nie będą sugerowały, że głos już został oddany ani nie będą graficznie zbliżone do symboli żadnego z komitetów wyborczych.

_Dorota Milcarz